Aile Yılı: İktidarın hedefi kültürel hegemonya mı?

Pelin Ünker

Türkiye’de hükümet, 2025’i “Aile Yılı” ilan ederek aile kavramının toplumsal ve siyasal hayatın merkezine yerleştirilmesi yönünde yeni bir adım attı.

Bu adım, yıllardır süregelen üç çocuk tavsiyesinden aile bedellerinin öne çıkarılmasına kadar genç nüfusu destekleyen ve klasik toplumsal yapıyı güçlendirmeyi amaçlayan siyasetlere dayanıyor. Pekala, “Aile Yılı” stratejisinin arka planında ne var?

İktidarın uzun yıllardır dile getirdiği üç çocuk tavsiyesi, Türkiye’nin azalan doğum oranlarına ve yaşlanan nüfus sıkıntısına bir tahlil olarak sunulmuştu. Aile Yılı’yla bu siyasetin daha da derinleştirilmesi ve aile kurumu üzerinden ekonomik ve demografik amaçlara ulaşılması planlanıyor. Lakin, ekonomik belirsizlikler, artan işsizlik oranları ve hane halkının gelir düzeyi faktörler, bu maksatlara ulaşılması önünündeki temel mahzurlar olarak görülüyor.

Kültürel hegemonyanın inşası

Öte yandan klâsik pahaları ve aileyi muhafaza vurgusu içeren bu siyasetin, ferdî hak ve özgürlükleri geri plana ittiği tenkitleri var. İktidarın bui teşebbüslerinin toplumu denetim etme amaçladığı güttüğü de tartışmanın bir öbür istikameti.

Uzmanlara göre iktidar, aile kavramını dini ve klasik çerçevede öne çıkararak “kültürel hegemonya” alanında da güçlenmek ve toplumu tek tip hale getirmek istiyor.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Aile Yılı Tanıtım Programındaki konuşmasında, “LGBT’nin cinsiyetsizleştirme siyasetlerinin aileyi hedef aldığını” savundu ve bu siyasetlere tepki göstermeye devam edeceklerini söyledi. Erdoğan, “Dijital platformlarda yer bulan diziler, yayınlar, pek çok içerik kültür erozyonuna sebep oluyor. Şuurlu servis edilen içerikler LGBT’nin alan kazanmasına yol açıyor” dedi.

Sivil toplum örgütleri ise aile kavramının bu kadar politize edilmesinin toplumdaki çeşitliliği ve bireylerin özgür tercihlerine saygıyı gölgeleyebileceğine dikkat çekiyor.

“Amaç bayanı dini referanslar içine hapsetmek”

DW Türkçe’ye konuşan bayan hakları savunucusu Avukat Selin Nakıpoğlu 2024’ün son haftasında yayımlanan Aile Statüsü Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesinin, “şeriatçı aile hukuku”nu bayanlara benimsetme eforlarının bir modülü olduğunu savunuyor.

Bu cins siyasetlerin bayanın birey olma hakkını yok saydığını ve onu dini referanslarla “aile” kavramı içine hapsetmeyi amaçladığını dile getiren Nakıpoğlu, “Aile yılı demek, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini yeniden üretmek, bayana ve çocuklara yönelik erkek şiddetini örtbas etmek demektir” tabirlerini kullanıyor.

Nakıpoğlu’na göre Aile Yılı kararı, iktidar açısından herhangi bir paradigma değişikliği içermiyor. “Bu esasen malumun ilamı” diyen Nakıpoğlu, bu süreçte bayanın aile içindeki toplumsal cinsiyet rollerine uygun olarak “anne” ve “eş” kimliklerini sürdürmesine odaklanan siyasetlerin ağırlaşacağını öngörüyor. Buna aynı siyasetlerin, bayana yönelik fiyatlı ve bedelsiz emek sömürüsünü artıracağı ve bayanın hem ev içinde hem de toplumsal alandaki ikincil pozisyonunu pekiştireceğini sözlerine ekliyor.

Aile Yılı telaffuzunun, 23 yıldır devam eden bir siyasetin modülü olduğunu vurgulayan Nakıpoğlu’na göre, 2025 yılında bu söyleme daha fazla ihtiyaç duyulmasının nedeni derinleşen ekonomik kriz.

Selin Nakıpoğlu, “Hiç olmadığı kadar ağır bir yoksulluk içindeyiz. İktidarın esas sorundan uzaklaştıracak, toplumsal tutkal görevi görecek başlıklara ihtiyacı var. Halbuki tek başlık, iktidar eliyle yaratılan ağır yoksulluk” diyor.

“Kadın cinayetlerini tedbire yılı olmalıydı”

DW Türkçe’ye konuşan Türkiye Bayan Dernekleri Federasyonu Başkanı Canan Güllü, Aile Yılı kararının bayan cinayetleri, şiddet, yoksulluk ve işsizlik aynıi kronikleşmiş sıkıntılar karşısında alınan yanlış bir öncelik olduğunu dile getirerek, “2025’in Aile Yılı değil, Bayan Cinayetlerini Tedbire Yılı ilan edilmesi gerekirdi. Bu türlü bir karar, bayanlar için güven veren bir adım olurdu” diyor.

Azalan doğum oranlarının nedenini ekonomik şartların berbatlaşması ve geleceğe dair hukuksal ve yaşamsal güvensizlik olarak açıklayan Güllü, “Kadınlar öncelikle ömür hakkını istiyor. 2024 yılında 421 bayanın öldürüldüğü bir ülkede, önceliğin bayanın ömür hakkını korumak olması gerekirken, bayanları sadece doğum yapmaya teşvik etmek büyük bir hata” diyor.

Kadınların hayat şartlarını güzelleştirmek yerine sırf maddi teşviklerle doğum oranını artırma uğraşını eleştiren Güllü, “Her çocuk için 1000 TL yahut düğün parası ismi altında 150.000 TL aynıi ekonomik teşvikler, gerçeklerden uzak ve yetersizdir. Bayanları ve aileleri güçlendirecek kapsamlı siyasetler olmadan bunateşvikler insanlarda kaygı ve güvensizlik yaratıyor” sözlerini kullanıyor.

“Kadını koruyamazsanız aileyi güçlendiremezsiniz”

Güllü, mevcut iktidarın bayanı koruyacak ve güçlendirecek siyasetler üretmekte yetersiz kaldığını belirtiyor. Kreş ve yaşlı bakımı gibi alanlarda gerekli dayanakların sağlanmaması, 4+4+4 eğitim sistemi gibi manilerin erken yaşta evliliklere neden olması ve bayanların çalışma hayatından dışlanması aynıi problemlerin göz arkası edildiğini ifade ediyor. Ayrıyeten, bayanların işyerlerinde, evde ve sokaklarda maruz kaldığı şiddet karşısında kâfi tedbirlerin alınmamasının, aileyi muhafaza uğraşlarını zayıflattığını vurguluyor.

Sahadan uzak, bayanların gerçek gereksinimlerine duyarsız bir siyaset yürütüldüğünü düşünen Güllü, Türkiye’nin bayan hakları ve toplumsal cinsiyet eşitliği konusunda somut adımlar atması gerektiği ifade ederek yetkililere davet yapıyor:

“Biz tahlil öneriyoruz, lakin sesimiz duyulmuyor. Bayanları koruyamayan bir sistemin, aileyi güçlendirmesi mümkün değil.”

Doğurganlık suratı 2013’ten sonra nasıl azaldı?

Türkiye’nin nüfus artışını teşvik etmeye yönelik siyasetleri, şimdiye dek beklentilerin gerisinde sonuçlar verdi.

Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü öğretim üyesi Prof. Dr. İsmet Koç, Türkiye’nin 1965-2008 yılları arasında antinatalist siyasetler (nüfus artış suratını azaltmaya yönelik) izlediğini, 2008-2012 döneminde ise “en az üç çocuk” telaffuzuyla örtük pronatalist (nüfus artış suratını artırmaya yönelik hızlandırıcı politikalar) bir periyoda geçtiğini ifade ediyor. 2013’ten itibaren ise açık pronatalist siyasetlerin hayata geçirildiğini belirtiyor.

Koç, 2013’te başlatılan “Ailenin ve Dinamik Nüfus Yapısının Korunması Öncelikli Dönüşüm Programı” kapsamında toplam doğurganlık suratının ikame düzeyi olan 2,1’in üzerine çıkarılmasının hedeflendiğini, lakin bu oranın 2023 yılında 1,51 düzeyine düştüğünü dile getiriyor.

İsmet Koç, “Doğurganlık suratında meydana gelen bu süratli azalma, program ile getirilen maddi teşviklerin, kreş imkanlarının ve annelere yarı vakitli çalışma hakkı verilmesii benzeri önlemlerin yetersiz kalması ile ilişkili” diyor.

Profesör Koç, bu nedenle, bu programın maksatlarına ulaşması için kimi ek önlemler alındığına dikkat çekiyor.

Peki genç nüfusun artışı için sunulan ek önlemler kâfi mi?

Yeni teşvikler kâfi mi?

2024 yılı için Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması’nın yapılmasının planlandığını aktaran Koç, akabinde Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı bünyesinde “Nüfus Politikaları Daire Başkanlığı” ile “Aile Enstitüsü”i yeni yapıların kurulduğunu, Aile Yılı ilanının da bu kapsamda olduğu belirtiyor.

Koç, 13 Ocak 2025 tarihinde yapılan toplantıda, evlenecek gençlere iki yıl geri ödemesiz ve faizsiz 150.000 TL kredi verilmesi, ilk doğumda 5.000 TL nakdi yardım sağlanması, çocuklar için düzenli maddi dayanakların sunulması ve bedelsiz kreş imkanlarının artırılması gibi yeni siyasetlerin açıklandığını belirterek ekliyor: “Ancak, bu siyasetlerin evvelki siyasetlere göre güçlü tarafları olmasına rağmen bilhassa esnek çalışma modellerinin ve kreş uygulamalarının detaylarına ilişkin şimdi net bir siyaset formülasyonu yok.”

Fransa ile Türkiye karşılaştırması

İsmet Koç’a göre, Türkiye’deki önlemler, Avrupa’da doğurganlık oranını artırmayı başaran Fransa’daki siyasetlerle karşılaştırıldığında her alanda daha zayıf siyaset ve stratejileri içeren bir önlemler bütünü olduğu görülüyor. Koç’un verdiği bilgiye göre Fransa, 1,72 ile Avrupa ülkeleri arasında en yüksek doğurganlık suratına sahip ülke.

Fransa’da aile siyasetlerine ayrılan bütçenin GSYH’nin yüzde 3,72’sini oluşturduğunu söyleyen Koç, Türkiye’de ise bu oranın yüzde 1’in altında kaldığını belirtiyor.

Türkiye, zenginleşmeden demografik dönüşüm sürecini tamamladığından aile siyasetleri için ayırdığı kaynağın epey düşük olduğunu vurgulayan Koç, Fransa’daki uzun periyodik annelik ve babalık müsaadeleri, devlet dayanaklı gündüz bakım konutları ve çocuk bakım ürünlerinin bedelsiz sağlanması gibi uygulamalara dikkat çekerek Türkiye’de bu alanda çok önemli bir adım atılmadığını söylüyor.

“Eşitlikçi sosyal yapı ayağı yok”

Ayrıca, Fransa’da işsizlik yardımı, konut takviyesi, gelir dayanağı, vergi indirimi ve üremeye yardımcı tekniklerin kullanımının bedelsiz yahut devlet dayanaklı hale getirilmesi sosyo-ekonomik ve sağlık belirsizliklerini ortadan kaldıramaya yönelik çok önemli önlemler alındığını belirten Koç, Türkiye’de bilhassa gelir ve istihdam garantisi gibi alanlarda doğurganlık kararını etkileyen çok önemli belirsizlikler olduğuna işaret ediyor.

Bunlara ek olarak, Fransa’nın eşitlikçi bir sosyal yapı oluşturmaya yönelik siyasetlerine rağmen Türkiye’de bilhassa ev içi iş kısmı oluşturmaya yönelik siyasetlerin epey zayıf kaldığını vurgulayan Koç, Türkiye’nin de planlanan etkiyi oluşturabilmesi için siyaset ve stratejilerle Fransa’ya benzeyenbir yaklaşım benimsemesi gerektiğini vurguluyor.

Koç, “Ağırlıklı olarak maddi dayanaklara dayalı olarak uygulanan siyasetler yoluyla doğurganlık suratında planlanan doğumların öne alınması yoluyla süreksiz bir artış sağlanabilir lakin bu artışın kalıcı olması mümkün değil” diyor.