İşkencenin belirlenmesinde raporlar nasıl hazırlanıyor, bu raporlar mahkeme kararlarında ne kadar etkili?

Fincancı kendisine yöneltilen iddiaları sosyal medya hesabından yalanlarken “Bir belgesel(?) olarak yayına girdiği anlaşılan son dizi de azabın legalleştirilmesi için hakikat dışı telaffuzlarıyla ferdî olarak benim düzenlediğim tıbbi değerlendirme raporlarını geçersiz göstermeye çalışmaktadır” tabirlerini kullandı.

Fincancı, “İşkence görenin kim olduğu, ne yaptığı işkence suçunu meşrulaştıramaz” vurgusunu yaptı.  

Peki işkence ve kötü muamelenin belirlenmesinde raporlar nasıl hazırlanıyor? Bu raporlar mahkeme heyetinin mahkumiyet yahut bert kararlarında ne kadar tesirli?

Türkiye’de kanunlara göre bir kişi gözaltına alındığında ve mahkemeye sevki öncesinde sağlık denetiminden geçiriliyor. Buradaki maksat azabın önlenmesi ve gözaltına alınan bireye işkence ve kötü muamele uygulanması halinde rapor altına alınması.

BBC Türkçe

1999 yılında İstanbul’da yazıldığı için ‘İstanbul Protokolü’ olarak alınan kılavuz, bu alanda uluslararası standartları oluşturuyor.

Resmi ismi ‘İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlık Dışı, Aşağılayıcı Muamele ya da Cezaların Tesirli Biçimde Soruşturulması ve Belgelendirilmesi için El Kılavuzu’ olan bu metin, 2000 yılında Birleşmiş Milletler (BM) tarafından bu mevzuda onaylanmış ilk uluslararası kılavuz niteliğini taşıyor.

Şebnem Korur Fincancı da bu protokolün raportörlerinden biri. Protokolde, işkence gördüğü iddia edilen bireylerin nasıl muayene edilecekleri detaylı bir şekilde yazıyor.

Prof. Dr. Hilal, muayene sürecini şu şekilde anlatıyor:

“Muayeneye gelen kişinin kendine mahsus ve özel hissedebilmesi için muayene odasına girmeden önce bağlarından arındırılması lazım. Gözü bağlı olamaz, ellerinin kelepçeli, ayağının zincirli olmaması gerekir.

“Mahremiyet için güvenlik görevlisinin dışarıda bekliyor olması gerekir. Hastanın tabiple bire bir kalması gerekir.

“Hasta tabiple bire bir kaldığı zaman, tabip kendisini hastasına tanıtır, önce şikayetlerini dinler, sonra de fizik muayene yapar. Gerekirse öbür kısımlardan görüş ister, analiz ister, en sonunda da raporunun sonuç kısmını müellif.”

Hilal, bilhassa insan hakları ihlaline uğradığı iddiası olan bireylerde, kişinin hikayesinin rapor için çok çok önemli olduğunu söylüyor:

“Kişinin ne söylediği çok kıymetlidir. Onun ağzından çıktığı şekilde yazılır, bunlar ve en sonunda da bunları yorumlarız. Kişinin anlattığı hikayeyle, yaptığımız muayenede saptadığımız bulguların ve analiz sonuçlarının uyumlu olup olmadığı konusunda bir yorum yapabiliriz.”

Copla dövüldüğünü iddia eden bir kişinin hikayesini örnek veren Prof. Dr. Hilal, vücudunda iki tane paralel çizgi şeklinde ekimoz ve ortası soluk bir alan görülmesi halinde adli tıp uzmanlarının, “Copla dövüldüğünü iddia eden bu kişinin bedeninde bu şekilde lezyonlar gördük. Hikayesi, bu saptadığımız bulgularla uyumludur” şeklinde rapora not düşebileceğini belirtiyor.

Hilal, hekimlerin bazen hastayı elleri kelepçeli bir şekilde yahut polis nezaretinde muayene odasına alabildiklerini, bunun Türk Tabipleri Birliği’ne (TTB) göre de etik ihlali olduğunu, şikayet olması ve bunun ispatlanabilmesi halinde bu tabiplerin meslekten men edilmeye kadar ceza alabileceklerini söylüyor.

Hastanın saldırgan olduğu durumlarda ise muayenelerin kelepçeli yahut polis eşliğinde yapılabileceğini kaydediyor.

‘İşkence raporu’ en fazla kaç yıl sonra alınır?

Prof. Dr. Ahmet Hilal, işkence ve kötü muameleye ilişkin rapor almanın makul bir mühletinin olmadığını söylüyor.

“Mesela falaka azabını görenlerde kullanılan, kemik sintigrafisi denen bir usul vardır. Radyoaktif izotoplar verilir ve bununla sinema çekilir. Sinemalarda, kemiklerde lezyon olan yerlerde çok tutulum olur. Falaka görenlerde de ayak kemiklerinde çok radyoaktif tutulum olduğu görülüyor, bunun da travma ile bağlı olduğu söylenir. Yorum yapılarak tabii ki, bunun falakaya bağlı olduğunu söyleyen çok sayıda çalışma var. 3 yıl, 5 yıl uzun müddetler sonra bile ayak tabanında daha fazla tutulum olduğu gösterilebilmiş.

“Askıya alındığını, kollarından asıldığını iddia eden birisinde, hiçbir fizikî muayene bulgusu olmayabilir,fakat bu kişi kolunu hareket ettiremediğini söyleyebilir. Biz de hastayı nöroloji polikliniğine yönlendiririz. Elektromiyografi (EMG) denen bir analiz yapılıyor, huduttaki iletim suratını ölçüyor, ‘Evet, burada bir iletim sorunu var’ deniyorsa, o zaman diyoruz ki, ‘Kişi askıya alındığını iddia ediyor, bu nedenle de hududunda kalıcı yahut süreksiz felç olmuştur.’ Uzun zaman sonra bile rapor düzenlenebiliyor.”

Kaç çeşit ‘işkence raporu’ var?

Türkiye Barolar Birliği (TBB) Başkan Yardımcısı ve İnsan Hakları Merkezi Koordinatör Yönetim Kurulu Üyesi Ercan Demir, işkence ve kötü muameleye ilişkin iki türlü rapor hazırlanabileceğine dikkat çekiyor:

“Bir mahkemelerin Adli Tıp Kurumu’na belgeyi ya da kişiyi gönderip alınan resmi raporlar var. Bir de haricen adli tıp uzmanlarının hazırladığı raporlar var.”

Adli Tıp Uzmanları Derneği Başkanı Ahmet Hilal de gözaltında resmi kurumlardan aldıkları raporun doğru olmadığını yahut cezaevindeyken işkence gördüğünü iddia edenlerin, alternatif rapor alabileceklerini söylüyor.

Hilal, “Bunun için tabip odalarına başvurabilirler, üniversitelerin adli tıp anabilim kısımlarına başvurabilirler, Türkiye İnsan Hakları Vakfı (TİHV) benzeri azabın rehabilitasyonunda görev alan vakıflara başvurabilirler ve alternatif raporlar alabilirler” diyor.

TBB Başkan Yardımcısı Demir, “Resmi raporla, adli tıp uzmanları tarafından haricen hazırlanan rapor farklılık içeriyorsa, mahkemelerin Adli Tıp Kurumu’ndan, iki rapor arasındaki farkın giderilmesi için tekrar rapor alması gerekir” diyor.

asıl problemin raporu kimin hazırladığından çok, raporun hangi formül ve kıstaslarla hazırlandığının altını çiziyor:

“Uluslararası standartlara uygun şekilde hazırlanmış rapor hangisiyse mahkemenin o raporu değerlendirmeye alması gerekir. Uluslararası standartlardan biri de İstanbul Protokolü’dür.”

İşkence raporları ne kadar bağlayıcı?

Türkiye’nin de taraf olduğu Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne göre, işkence ve kötü muamele sonucunda gerçekleşen vefatlar, ruhsal ve bedensel sakatlanmalar, cinsel taarruzlar ve diğer mağduriyetler hem ömür hakkının ihlali hem de insanlığa karşı suç teşkil ediyor. Bu nedenle buna benzeyensuçlarda zamanaşımı gözetilmiyor.

Avrupa İnsan hakları Mukavelesi Madde 3: “Hiç kimse işkenceye ya da insanlık dışı yahut aşağılayıcı muamele ya da cezaya tabi tutulamaz.”

Yine Türkiye’nin de yürülüğe koyduğu İnsan Hakları Kozmik Bildirgesi’nin 5. Madde’sine göre, “Hiç kimseye işkence yahut zalimce, insanlık dışı yahut aşağılayıcı muamele yahut ceza uygulanamaz.”

BBC Türkçe’nin görüştüğü adli tıp uzmanları, mahkemelerin uzman raporlarına uymak zorunda olmadığını, ama rapor mahkemenin talebi üzerine resmi Adli Tıp Kurumu tarafından verildiyse çoklukla uygulamada bağlayıcı olduğunu söylüyor.

TBB Başkan Yardımcısı Demir, “Hazırlanan uzmanlık görüşleri mahkemenin incelenmesine, kıymetlendirilmesine, takdirine bağlıdır” diyor, lakin ekliyor:

“Kişinin kim olduğu, ne olduğuyla ilgili değildir adli tıp uzmanları ve insan hakları savunucuları. İşkence gördüğüne dair bir tespit yapılabilecek somut olgular varsa, bir insan hakları savunucusunun ve adli tıp ekibinin bunu raporlaması gerekir. Haricen de alınsa, resmi de olsa mahkeme tarafından bunun ciddiye alınması gerekir.”

Demir, işkence raporlarının ceza yargılamalarında mahkumiyet yahut bert kararı verilmesinde tek başına rol oynayamayacağını söylüyor:

“Ceza yargılanması kişinin tek başına verdiği ifade üzerine kurulmaz. ‘İşkence gördüklerine dair rapor verdi de o yüzden aklandı, o yüzden soruşturma yapılamadı’ demek doğru olmaz. Denirse, kişinin beyanını ve argümanlarını almanın dışında herhangi bir kanıt toplamamışsınız ki sonuca gidilememiş demektir.”

Adli Tıp Uzmanları Derneği Başkanı Hilal de, mahkemenin kuşkuya düştüğü durumlarda yeni bir eksper raporu isteyebileceğini söylüyor.

Adli olaylarda tabibe başvuranın bir bireye ceza verdirmek yahut tazminat kazanmak emeller güdebileceğini, bu nedenle yaşadıklarını abartabileceğini belirten Hilal, “Bu hususta adli tıp uzmanları genel olarak deneyimlidir ama kandırılma söylediği söz edilen da olabilir. Bunun devası de şudur. Bu bulguların olmadığına inanıyorsa mahkeme heyeti, öteki bir adli tıp uzmanından, anabilim kısmından yahut Adli Tıp Kurumu’nda raporlar alırlar, esasen alıyorlar.”