Uyku felci nedir, neden olur, nasıl tedavi edilir?

Uyku felcini ilk defa genç bir kızken yaşamıştım. Sabahın erken stleriydi, okula gitmek için kalkmama birkaç st vardı. Uyandım ve yatakta dönmeye çalışırken hareket edemedim; bedenim felç olmuştu.

Beynim uyanık olsa da kaslarım hâlâ uykudaydı. Yatak odam güya daralıyor, duvarlar üzerime geliyordu; paniklemiştim. Yaklaşık 15 saniye sonra felç hâli geçti. 

Sonra bunun uyku felci olduğunu öğrendim. Beden süreksiz olarak felç kalırken beynin bir kısmının uyanık kaldığı bu durum epeyce yaygın. O ilk ürkütücü tecrübenin akabinde birkaç gecede bir uyku felci yaşadımher keresinde daha az korkutucu hale gelmişti.

Ama uyku felci hayatı çok daha fazla etkileyebilir ve kimileri bunu vahim halüsinasyonlarla yaşayabilir. Konuştuğum 24 yaşındaki bir hasta, 18 yaşındayken yaşadığı tecrübesi şöyle anlatıyordu:

“Uyandığımda hareket edemiyordum. Perde arkasında saklanan berbat bir yaratık göğsümün üzerine atladı. Öbür bir boyuta girdiğimi sandım. En müthişi da çığlık atamıyordum. O kadar canlı, o kadar gerçekti ki!”

Eski ve yaygın bir olgu

Şeytan, hayalet, uzaylı, tehditkâr davetsiz konuklar, hatta can kaybı akrabaların halüsinasyonunun yanı sıra kendi bedenlerinden birtakım kesimlerinin havada uçuştuğunu yahut vücutlarının bir kopyasının yanlarında yattığını görenler de var. Kimileri melek görüp dini bir tecrübe yaşadıklarına inanıyor.

Araştırmacılar bu halüsinasyonların bir vakitler Avrupa’da cadılara olan inancı körüklemiş olabileceğini ve hatta günümüzde uzaylılar tarafından kaçırılma iddialarının arkasında olabileceğini düşünüyor.

Edebiyat tarihinde buna olaylara ilişkin çok sayıda renkli tasvir bulunuyor. Mary Shelley‘nin Frankenstein’daki bir sahneyi yazarken bir uyku felci tablosundan esinlendiği anlaşılıyor.

Harvard Üniversitesi’nde uyku araştırmacısı olan ve tedavi yollarına ilişkin ilk klinik çalışmayı 2020’de tamamlayan Baland Jalal, uyku felci için “Eskiden göz arkası edilen bir olguydufakat son 10 yılda artan bir ilgi var” diyor.

Jalal, bugün bu durumu araştıran bir avuç uyku uzmanından biri. Uyku felcinin sebepleri ve tesirleri hakkında daha sağlam bir tablo sunmayı ve bu durumun insan beyninin gizemleri hakkında ne ifade ettiğini bulmayı umuyorlar.

Klinik psikolog Brian Sharpless 2011’de Pennsylvania Eyalet Üniversitesi’nde yaptığı kapsamlı çalışmayla uyku felcinin yaygınlığını ortaya koydu.

Çalışma, yetişkinlerin yaklaşık yüzde 8’inin bu olguyu yaşadığını, bu oranın üniversite öğrencilerinde yüzde 28’e, psikiyatri hastalarında ise yüzde 32’ye kadar çıktığını gösteriyordu.

Uyku felcinin nedeni

Bu durumu yaşadıktan sonra kimileri doğaüstü ve hatta paranormal açıklamalara yönelse de Jalal, nedenin çok daha kolay olduğunu söylüyor.

Geceleri bedenimiz uykunun dört kademesinden geçer. Son evreye süratli göz hareketi uykusu yahut “REM” denir. Bu, düş gördüğümüz vakittir. REM sırasında beyin, muhtemelen düşlere göre hareket edip kendimize zarar vermemizi önlemek için kasları felç eder.

Ancak bazen (bilim insanları hâlâ nedeninden emin değil) beynin duyusal kısmı REM’den erken çıkıp kendinizi uyanık hissettirir. Beynin alt kısmı ise hala REM’dedir ve kaslarınızı felç etmek için nörotransmitterler göndermeye devam eder.

Jalal bunu, “Beynin duyusal kısmı faal hale gelir. Zihinsel ve algısal olarak uyanıyorsunuzfakat fizikî olarak hâlâ felçsinizdir” diye açıklıyor.

Uyku felcini birçok insan için alıştıkları bir durum olarak değerlendiren Oxford Üniversitesi’nde uyku profesörü Colin Espie, “Bu biraz uyurgezerliğe benziyor; uyurgezer insanların çoğu hiç doktora gitmiyor. Bu aile içinde bir sohbet konusu olarak kalıyor” diyor.

Ancak şanssız bir azınlık için bu durum daha önemli sıkıntılara yol açabiliyor. Sharpless’ın araştırması, uyku felci yaşayanların yüzde 15 ila yüzde 44’ünün “klinik olarak çok önemli sıkıntı” yaşadığını ortaya koydu.

Sorunlar çoklukla durumun kendisinden fazla uyku felcine nasıl tepki verdiğimizden kaynaklanıyor.

Hastalar gün boyunca bir sonraki nöbetin ne zaman geleceğiyle ilgili kaygı yaşıyor.

Espie, bunun bir tıp panik atağa dönüşebileceğini söylüyor. En önemli olaylarda ise uyku felci narkolepsinin bir işareti olabilir.

Narkolepsi, beynin uyku ve uyanma sistemini düzenleyemediği ve kişinin uygunsuz vakitlerde uykuya dalmasına neden olan daha önemli bir rahatsızlık.

Tedavi

Uyku felcinin tedavisinde en yaygın yaklaşım eğitimseldir: Hastalara bu durumun nasıl meydana geldiği basitçe anlatılır ve tehlikede olmadıkları konusunda teminat verilir.

Bazen bir çeşit meditasyon terapisi kullanılır. Emel, hastanın yatağa gitme konusundaki kaygısını azaltmak ve uyku felci geldiğinde sakin kalmaları için onları eğitmektir.

Daha önemli hadiselerde, olağanda depresyon tedavisinde kullanılan lakin REM uykusunu bastırma bir yan tesiri olan seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI’lar) dahil olmak üzere ilaçlar uygulanabilir.

En dramatik ve tesiri uzun süren uyku felci atakları gerçekçi halüsinasyonlarla gelenlerdir. Bunlar endişeye yol açsa da bilim insanları vakitte insan beyni hakkında çok önemli data sunduklarını düşünüyor.

Beyin kendi açıklamasını yaratıyor

Uyku felcine girdiğinizde, beyninizin motor korteksi bedene sinyaller göndermeye başlar ve hareket etmesini söyler. Fakat kaslar felçlidir ve bu yüzden beyin karşılığında herhangi bir geri bildirim sinyali almaz.

Jalal bu durumu, “Bir uyumsuzluk vardır… benlik parçalanmış, bozulmuştur” diye açıklıyor.

Sonuç olarak, beyin “boşluğu doldurur” ve kasların neden hareket edemediğine dair kendi açıklamasını yaratır.

Bu yüzden pek çok halüsinasyonda bir yaratığın göğse oturduğu yahut bedeni aşağı doğru bastırdığı fikri doğar.

Bu da evrimci bilim insanları arasında tanınan bir fikir olarak insan beyninin “hikâye anlatma makinesi” olduğu tarafındaki fikri güçlendiriyor.

Dünyanın büyük ölçüde rastlantısal olduğu fikrini kabullenmekte zorlanıyoruz ve bu yüzden beynimiz sıradan olana mana bulma eforuyla dramatik anlatılar tasarlıyor.

Londra Üniversitesi Goldsmiths’te anomalistik psikoloji araştırma biriminin başkanı olan Christopher French, on yıldan fazla bir süreyi dünyanın dört bir yanında bu halüsinasyonları yaşamış insanlarla konuşarak ve gördüklerini kaydederek geçirdi. French “Ortak temalar var, fakat benzeyenzamanda büyük ölçüde kendine haslık, değişkenlik de var” diyor.

Halüsinasyonlar kültürden büyük ölçüde etkileniyor görünüyor. Kanada’nın bir bölgesinde göğsünüzün üzerinde oturan bir “Yaşlı Cadı” iken, Meksikalılar göğüslerinde yatan bir “ölü adam”, Türkler gizemli ve hayaletimsi bir yaratık olan “Karabasan”ı tarif eder; İtalyanlar da çoklukla cadı halüsinasyonu görürler.

Bu durum, insanların kültür ve beklentilerinden büyük ölçüde etkilenen sosyal hayvanlar olduğu fikrini güçlendiriyor.

Kültürün yarattığı korku

Jalal, Danimarka ve Mısır’da aynı yaş ve cinsiyet dağılımına sahip gönüllüler arasında yaptığı çalışmalarda semptomları karşılaştırmış ve uyku felcinin ortaya çıkış biçiminde kültürel bir uçurum olduğunu görmüştür.

Mısırlıların uyku felci geçirme mümkünlüğü Danimarkalılardan çok daha yüksekti (yüzde 25’e kıyasla yüzde 44) ve buna doğaüstü bir açıklama getirme olasılıkları daha fazlaydı.

Jalal’ın teorisine göre doğaüstü korkusu insanların uyku felcinden daha fazla korkmasına neden oluyor ve bu tasa da zihinle vücut arasındaki yakın kaynaşmanın bir göstergesi olarak bu olgunun gerçekleşme mümkünlüğünü artırıyor.

“Kaygı ve gerilim yaşadığınızda uykunuz daha kesimli hale gelecektir, bu nedenle uyku felci geçirme olasılığınız daha yüksektir” diyor ve ekliyor:

“Diyelim ki büyükanneniz size ‘Yaratık bu türlü görünüyor, geceleri geliyor ve size saldırıyor’ dedi. Bu kaygı nedeniyle aşırı uyarılırsınız, beyninizin kaygı merkezleri aşırı tetikte olur. Ve bir de bakmışsınız ki REM uykusu sırasında ‘Bir şeyler aykırı gidiyor, hareket edemiyorum, yaratık burada’ diye hissediyorsunuz.

“Öyle görünüyor ki kültür hakikaten de böylesi bir çarpıcı tesir yaratabiliyor.”