Cumhuriyet’in ilk yüzyılını yeniden değerlendirmek

Gülhan Balsoy
2023 Nisan’ında Cumhuriyet’in 100. yılını kıymetlendirmek üzere yapılmış olan ve üç gün süren epeyce kapsamlı bir konferansta sunulmuş olan bildirilerin çok önemli kısmının genişletilmiş ve düzenlenmiş versiyonlarından oluşan ve Gencer Özcan, Ömer Turan, Büke Boşnak ve Tuğçe Erçetin’in editörlüğünü yaptığı İlk Yüzyılı Biterken Cumhuriyet: Demokratikleşme Momentleri, Sıradan İnsanlar ve Siyaset kitabı geçtiğimiz günlerde İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları tarafından yayımlandı. Aşağıda değerlendireceğim bu kitap Cumhuriyet’in ilk yüzyılının bitişi ve ikinci yüzyılının başlangıcına işaret etmesi nedeniyle ister istemez öncelikle bir muhasebe niteliği taşıyor. Lakin sekiz yüz sayfayı aşan hacmiyle bu kitap bildiğimiz muhasebelerin ötesine geçen bir niteliği haiz. Cumhuriyet’in ilk yüzyılını hatırlatmanın ötesinde bu geçmişin barındırdığı imkânları ve açmazları önümüze serip birlikte bilgi üretmenin ve bundan ötürü toplumsal bir değişime öncülük etmenin mümkün yollarını da arıyor. Başlıkta “demokratikleşme momentleri” ve “sıradan insanlar” kavramlarının bir ortada kullanılmış olmasının bir siyasal rejim olarak “cumhuriyet”i yeniden kavramsallaştırmaya dair bir davet olduğu söylenebilir. Bu davet her şeyden önce devlet ve yurttaşlar arasındaki bağlantının yeniden düşünülmesini içeriyor. Burada öncelikle sıradan insanlar yahut sıradanlıktan ne anlaşıldığını üzerinde durabiliriz. Çalışmada karşımıza çıkan sıradan insanlar mübadiller, emekçiler, bayanlar, gayrimüslim tüccarlar, Meclis’teki muhalifler… Bu açıdan bu toplumsal aktörlerin ne kadar “sıradan” oldukları sorgulanabilir. Bu soruya verilecek karşılık, müelliflerin ve editörlerin sıradan insanları görünürleştirme eforları, tarihi kimin yaptığı sorusuna verdikleri yanıtlar ile bağlı. Tarihi, Cumhuriyet’i, Cumhuriyet’in tarihini küçük bir yönetici azınlık ve onların kararları ve hareketlerine indirgeyen bir anlayışa rağmen bu çalışmada küçük bir siyasal seçkin kümenin dışında kalan geniş toplumsal kısımların eylem ve tecrübelerinde aramaya dair bir teşebbüsten bahsedebiliriz. Bu açıdan tarihleri büyük ölçüde görünmez kalmış yahut mağduriyet kıssalarına indirgenmiş, pasif kurbanlar olmak dışında faal hareketlilikleri göz gerisi edilmiş kişi ve grupları tarihin eyleyicileri olarak ele almak Cumhuriyet’in kimin tarihi olduğu sorusunu sormamızı sağlıyor. Kitabın bu perspektiften yazılan ilk kısmındaki kısımlar yalnızca yenilgi yahut başarısızlık kıssaları yahut kıyıda köşede kalmış genellenemeyecek hadiselerden bahsetmiyor. Bundan Ötürü bu kapsamlı kitabın arka planda yurttaşlık kavramını, kimin yurttaş olup kimin yahut kimlerin yurttaşlıktan dışlandığını bir defa daha düşünmemize vesile olduğu söylenebilir. Yazarların ve editörlerin bu başarısı, kavramsal araçları ve perspektifleriyle bağlantılı olduğu kadar kullandıkları sistemlerle de bağlantılı. Burada metottan kastım esas olarak dönem kaynaklarının kullanılmış olması. Cumhuriyet’in erken periyoduyla ortamıza giren zamansal ara, bu devrin artık tarihçilik metotlarıyla ele alınmasını mümkün kılıyor. Burada tarihçilik metotlarından kastım, bu kısımda yer alan müelliflerin Cumhuriyet arşivinden ferdî arşivlere, devrin zabıt cerideleri ve yasa metinlerinden gazetelerine, devrin çeşitli yazılı kaynaklarını titiz bir şekilde araştırıp eleştirel olarak kullanmış olmaları. Muharrirlerin erken Cumhuriyet devrine geri dönüp, yasal, siyasal, bürokratik metinleri, şahsî arşivleri yeni sorular ve kavramlar ışığında değerlendirmeleri hiç elbet ezberlerin ötesine geçen bir yaklaşım üretmelerinde çok büyük rol oynamış. Bu açıdan İlk Yüzyılı Biterken Cumhuriyet kitabının Cumhuriyet tarihinin yeniden değerlendirilip yeniden yazımı için öncü ve örnek bir çalışma olacağına inanıyorum. Bu çalışmada karşımıza sosyal bilimlerin yapılara yahut insanlara/deneyimlere odaklanan iki temel yaklaşımının da izlerini bulduğumuzu söyleyebiliriz.

Dar mercekten bakıp derinleşmek de, geniş mercekten bakıp yaygınlaşmak, bütünü betimlemeye çalışmak da sosyal bilimlerde eş bedelde yasal bakış açıları olmakla birlikte ekseriyetle pek yan yana duramayan, birbirlerine her zamankarşıt kalan iki yaklaşım. Bu çalışmayı benim için farklı kılan, kitapta bu iki farklı merceğin aykırılık içinde olmadan birbirini tamamlayacak şekilde kullanılmış olması oldu. Kitapta yer alan müelliflerden kimileri daha spesifik mevzulara konsantre olup, belli bir yer ve zamanla, belli bir bağlamla sınırlı bir soru, bir kişi, bir soruna odaklanırken, birtakım yazarlar bir tema yahut bir soru üzerinden yüzyılın tamamını değerlendirmeyi tercih etmişler. Çoğu zaman yan yana durması zor olan bu iki yaklaşımın bir ortada durabilmesini sanırım Cumhuriyet’i yermek yahut övmek ikileminden çıkılması ve üstte işaret etmeye çalıştığım devlet-toplum alakasını, devletin niteliği ve toplumu bir ortada tutanın ne olduğunu, büyük dönüşümlerin küçük insanların hayatlarındaki karşılığının neler olduğunu anlamaya ve anlamlandırmaya dair gerçek bir efor gösterilmiş olması sağlıyor. Benim için bu kitaba verilen gayretin hakikiliğinin göstergelerinden bir diğeri da bayan ve toplumsal cinsiyet perspektifine verilen ehemmiyet olmuş.  Siyaset bilimciler en az 1990’lardan bu yana Cumhuriyet’in kurulması ve bayanların hak kazanımları arasındaki bağlantıya dair ezberlerimizi bozan çalışmalar ürettiler. Kâğıt üzerindeki kazanımların meskenin mahrem alanını dönüştürmekteki sınırlı rolünden siyasi ve ekonomik yapılardaki inatçı cinsiyetçi normlara pek çok mevzu detaylı şekilde ele alındı. Lakin içinden geçtiğimiz dönem itibariyle bayanlar olarak haklarımızın ve vücutlarımızın büyük saldırı altında olduğu da bir gerçek. Kitaba baktığımızda özel olarak bayanlara yahut toplumsal cinsiyete odaklanan bir kısım olmasa da hem bayan hareketine ve bayan figürlere odaklanan kısımlar hem de bayanlarla alakalı mevzuları ele almamakla birlikte geçtiğimiz yüzyıla toplumsal cinsiyet perspektifinden bakan bölümlere rastlamak oldukça umut verici. Toplumsal cinsiyet kavramının yalnızca bayanların tarihlerini değil tüm iktidar alakalarını ve bunun tarihi nasıl şekillendirdiğini düşünmeye, sorgulamaya, sorunsallaştırmaya davet yapan analitik bir kategori olduğunu düşünürsek İlk Yüzyılı Biterken Cumhuriyet kitabında yer verilen emekçiler, Kürtler, gayrimüslim azınlıklar, kentsel dönüşümle yerinden edilen insanların tarihinin kimlik siyasetleri çerçevesinden değil uğraşlar, tarihi hareketlilikler üzerinden ele alınmış olmasını çok önemsediğimi belirtmek isterim. Bu mevzuya bilhassa değinmemin nedeni, bilgi üretimi ve siyasi arayışlarımız arasındaki ilgi üzerine düşünmemize imkan vermesi. Bilgi üretimi şayet iktidar münasebetleriyle ilgiliyse – ki öyle- bilgi üretimine bakıp siyasi imkânları düşünmek yahut siyasi tahlil aracılığıyla sosyal bilimlerin kime/neye dair bilgi üretip hangi bahislere sessiz kaldığını problematize etmek mümkün. Tekrar kitaba dönecek olursam, demokratikleşme momentleri ve sıradan insanları bir ortada düşünme eforunun bizi tam da bilgi-iktidar bağını sorgulamaya davet ettiğini düşünüyorum. Bu açıdan elimizdeki kitabın giriştiği kolektif efor çok umut verici. Peki, bir de ne eksik, bu çalışma hangi bahisleri göz gerisi etmiş, nelere değinmemiş diye düşünürsek neler söylenebilir? Elbette tüm kapsamlılığına, devasa boyutuna karşı her çalışmanın içine aldığı kadar dışarıda bırakmak zorunda kaldığı birçok husus olması doğaldır. Bundan Ötürü bu soruyu bir açık bulma gayretinden çok Cumhuriyet tarihini içinde yer aldığı yirminci yüzyılın global dünya tarihinin içine nasıl yerleştirebiliriz, Cumhuriyet tarihini dünya tarihi içinde nasıl kıymetlendirebiliriz soruları üzerine düşünmemize imkan vermesi için de soruyorum. Şayet geçtiğimiz yüzyılı dünyadan kopuk bir şekilde değil de 20. yüzyılın tüm siyasi ve ekonomik karmaşasıyla da birlikte, onunla bağlı şekilde yaşadıysak yahut Cumhuriyet’in yüzyılı dünyanın yüzyılının bir kesimiyse, kendi tarihimizi, bu zaman içinde gerçekleşen siyasi kırılmaları, kopuşları, ekonomik dönüşümleri, toplumsal dönüşümü global bağlam ile alakalı olarak nasıl manalandırabiliriz? Ya da Cumhuriyet’in tarihi yalnızca ulusal ölçekten değil, insanlık tarihinin, global tarihin bir modülü olarak nereye oturuyor? Ekolojik açıdan da siyasi açıdan da kaos, kriz, belirsizlik ve tasa dolu bir periyodun içinde bulunduğumuz göz önüne alınırsa, geçtiğimiz yüzyılın kazanımları kadar kaçırılan fırsatlarını, akabinde gidilmeyen imkânları, ileriye dair daha eşit, demokratik, kapsayıcı bir rejim kurma hayaliyle nasıl yeniden kıymetlendirebiliriz? İlk Yüzyılı Biterken Cumhuriyet: Demokratikleşme Momentleri, Sıradan İnsanlar ve Siyaset kitabı bana üstte paylaşmaya çalıştığım soruları düşündürdü. Lakin bu kapsamlı kitaba buradakinden daha farklı perspektiflerden bakmak, diğer üslup sorular sormak da mümkün. Bilgiyi demokratikleştirme derdiyle açık erişim olan ve bu linkten tamamına erişebileceğiniz bu çalışmaya katkı veren tüm yazarları ve editörleri bize bu değerli çalışmayı kazandırdıkları için tebrik etmeli.

* Prof. Dr. Gülhan Balsoy, İstanbul Bilgi Üniversitesi Tarih Kısmı öğretim üyesi

** İlk Yüzyılı Biterken Cumhuriyet: Demokratikleşme Momentleri, Sıradan İnsanlar ve Siyaset, Derleyenler: Gencer Özcan, Ömer Turan, Büke Boşnak, Tuğçe Erçetin (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2024)