Hayvanların bilinci var mı, yeni araştırmalar bu konuda ne söylüyor?

Yapılan çalışmalara göre arılar sayabiliyor, insan yüzlerini tanıyabiliyor ve alet kullanmayı öğrenebiliyor

19.06.2024 12:30

A⁺

A^-

Charles Darwin, evrim teorisi nedeniyle bilim insanları arasında neredeyse ilah statüsüne sahip. Lakin hayvanların da insanlar gibi şuurlu olduğuna dair fikirleri uzun süre göz gerisi edildi. Ta ki şimdiye kadar.

Darwin, “Zevk ve acıyı, memnunluk ve mutsuzluğu hissetme konusunda insanlarla hayvanlar arasında temelde bir fark yok” demişti.

Ancak Darwin’in hayvanların düşündüğü ve hissettiği tarafındaki önerisi, çoğu hayvan davranışı uzmanı arasında uzun süre kabul görmedi.

Hayvanlara verdikleri reaksiyonlara dayanarak şuur atfetmek büyük bir günah olarak görülüyordu. İnsan özelliklerini, hislerini ve davranışlarını hayvanlara yansıtmanın hiçbir bilimsel temeli olmadığı ve hayvanların zihinlerinde neler olup bittiğini test etmenin hiçbir yolu olmadığı savunuluyordu.

Peki hayvanların etraflarında olup bitenleri hissetme ve algılama yeteneklerine dair yeni tespitler ortaya çıkıyorsa, bu onların aslında şuurlu oldukları manasına gelebilir mi?

Bilimsel çalışmalar bize ne söylüyor?

Artık arıların sayabildiğini, insan yüzlerini tanıyabildiğini ve alet kullanmayı öğrenebildiğini biliyoruz.

Londra’daki Queen Mary Üniversitesi’nden Prof. Lars Chittka, arı zekası üzerine pek çok çok önemli çalışma yapıyor.

Chittka, “Eğer arılar bu kadar uyanıksa, tahminen düşünebilir ve hissedebilirler. Bu hünerler de şuurun yapı taşları” diyor.

Prof. Chittka’nın çalışmaları arıların travmatik bir olayın akabinde davranışlarını değiştirdiklerini ve oyun oynama kabiliyetine sahip olduklarını tespit ediyor.

Hayvan araştırmaları alanındaki en saygın bilim insanlarından biri olan Chittka, “Tüm delillere bakıldığında arıların şuurlu olma ihtimali çok yüksek” diyor.

Sadece arılar da değil. Pek çok bilim insanı hayvanlarda şuur konusunda tüm bilinenlerin yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini savunuyor.

Bunlar arasında London School of Economics’ten Prof. Jonathan Birch de bulunuyor.

Prof. Birch, “Farklı alanlardan araştırmacıların hayvan şuuru hakkında sorular sormaya cüret ettiğini ve araştırmalarının bu sorularla nasıl ilgili olabileceğini açıkça düşünmeye başladığını görüyoruz” diyor.

Şimdiye kadar yapılan tespitlerin kesin bir sonuca işaret etmediğini söylese de Birch, tüm bilimsel çalışmalar birlikte ele alındığında hayvanların şuurlu olma ihtimalinin “gerçekçi” olduğunu belirtiyor.

Bu durum yalnızca maymunlar ve yunuslar, gelişimlerinde diğer hayvanlardan daha ileri bir düzeye ulaşmış hayvanlar için geçerli değil.

Bazı uzmanlar yılanlar, ahtapotlar, yengeçler, arılar ve hatta meyve sinekleri gibi canlıların da şuurlu olabileceğine inanıyor.

Bilinç nasıl tanımlanıyor?

Bilinç derken neyin kastedildiğini merak ediyorsanız yalnız değilsiniz. Bu, bilim insanlarının bile üzerinde anlaşamadığı bir bahis.

Bilinci tanımlama teşebbüslerinin erken örneklerinden biri 17. yüzyılda Fransız filozof René Descartes’a ait.

“Düşünüyorum, öyleyse varım” diyen Descartes, “Dil, bir vücutta gizli niyetin tek kesin işareti” demişti.

Ancak mesleğinin büyük bir kısmı boyunca şuuru tanımlamaya çalışan Sussex Üniversitesi’nden Prof. Anil Seth’e göre Descartes’ın açıklamaları çok uzun müddettir baş karışıklığına yol açıyor.

BBC’ye konuşan Seth’e göre uzun vakittir lisan, zeka ve şuur üçlüsüne dayanan bilimsel çalışmalar, niyet ve hislerin bilimsel yollarla ölçülemeyeceğini ve bu nedenle davranışları tahlil ederken göz gerisi edilmesi gerektiğini öne sürüyor.

Prof. Seth pek çok hayvan davranışı uzmanının bu görüşte olduğunu, lakin bunun yerini daha az insan merkezli bir yaklaşımın almaya başladığını söylüyor.

“Olaylara insan gözüyle baktığımız için, şuuru lisan ve zeka ile ilişkilendirme eğilimindeyiz. Fakat bunların bizde bir ortada olmaları, genel olarak bir ortada oldukları manasına gelmiyor.”

Bilinç ifadesi neden eleştiriliyor?

Bazı uzmanlar ise şuur sözünün çeşitli kullanımlarını eleştiriyor.

Kanada’daki Quebec Üniversitesi’nden Prof. Stevan Harnad, “Bu alanda çok fazla genelgeçer tabir kullanılıyor ve ne yazık ki bunlardan biri de bilinç” diyor.

Harnad, “Bu pek çok insan tarafından inançla kullanılan bir ifade, lakin tüm bu insanlar farklı bir şey söylediği için ne manaya geldiği hiç de net değil” diye devam ediyor.

Prof. Harnad’a göre sentience (duyumsal bilinç) daha doğru bir tarif olabilir. Duyumsal şuur, hissetme kapasitesine daha yakın bir yerde.

Hayvanların şuurlu olduğu fikrine kuşkuyla yaklaşan uzmanlar ise şuur kavramını bu şekilde yeniden tanımlamanın ve daha geniş bir yoruma izin vermenin kıymetine dikkat çekiyor.

Oregon Eyalet Üniversitesi’nden Dr. Monique Udell, “Belirgin davranışlara bakarsak, örneğin hangi çeşitler kendilerini aynada tanıyabiliyor, kaç tanesi evvelce plan yapabiliyor, ya da geçmişte olan şeyleri hatırlayabiliyor sorular üzerine deneyler yapabilir ve verilere dayanarak daha doğru sonuçlara varabiliriz” diyor ve devam ediyor:

“Ve şayet şuuru ölçülebilir davranışların toplamı olarak tanımlayacaksak, o zaman bu belirlediğimiz misyonlarda başarılı olan hayvanların şuur olarak isimlendirmeyi seçtiğimiz bir şeye sahip oldukları söylenebilir.”

Bundan sonra ne olabilir?

Bazı uzmanlar şuur konusunda ilerlemek için çok daha fazla sayıda hayvanın incelenmesi gerektiğine inanıyor.

Toronto’daki York Üniversitesi’nde hayvan zihinleri konusunda uzmanlaşmış bir ideoloji profesörü olan Kristin Andrews, “Şu anda deneylerin büyük bir kısmı insanlar ve maymunlar üzerinde yapılıyor ve bu işimizi olması gerekenden çok daha zor hale getiriyor. Şuurun tarifini en temel haliyle öğrenemiyoruz” diyor.

Prof. Andrews ve diğer pek çok uzman, insanlar ve maymunlar üzerinde yapılan araştırmaların, iletişim kurma ve karmaşık hisleri hissetme hünerinde sergilenen daha yüksek düzeyli şuuru incelediğine inanıyor.

Oysa bir ahtapot yahut yılan daha kolay bir şuur düzeyine sahip olabilir ve bu araştırılmadığı için görmezden geliniyor.

Kabuklular ve kafadan bacaklılar

Prof. Andrews, bu yılın başlarında imzalanan ve şu ana kadar 286 araştırmacı tarafından imzalanan New York Hayvan Şuuru Deklarasyonu’nun öncüleri ortasındaydı.

Dört paragraflık kısa bildirge, hayvan şuuru mümkünlüğünü görmezden gelmenin “sorumsuzluk” olduğunu belirtiyor.

Chris Magee, İngiltere’de araştırma kuruluşları ve hayvan deneyleri yapan şirketler tarafından desteklenen Hayvan Araştırmalarını Anlamak isimli kuruluşta çalışıyor.

Hayvanlar üzerinde deney yapılıp yapılmayacağı konusunda hayvanların esasen şuurlu olduklarının varsayıldığını söyleyen Chris Magee, İngiltere’deki yasalar uyarınca, deneylerin fakat tıbbi araştırmaya sağlayacağı yararların ağır basması halinde yapılmasını gerektirdiğini söylüyor.

Ancak yengeç, ıstakoz ve karides kabuklular da dahil olmak üzere şimdi anlamadığımız çok fazla canlı var.

Magee, “Onların tecrübeleri hakkında çok az şey biliyoruz, hatta hangi noktada öldükleri gibi temel şeyler bile bilinmiyor. Bu çok önemli zira onları hem laboratuvarda hem de tabiatta korumak için kurallar belirlememiz gerekiyor” diyor.

2021’de London School of Economics’ten Prof. Birch öncülüğünde yapılan bir çalışmada ise ahtapot, kalamar ve mürekkep balığı benzeri kafadan bacaklılar ailesindeki canlıların acı, zevk, susuzluk, açlık, sıcaklık, sevinç, rahatlık ve heyecan hislerini deneyimleyebildikleri için hassas olduklarına dair güçlü ispatlar olduğu tespit edildi.

Prof Birch, “Ahtapot ve yengeç refahıyla ilgili hususlar ihmal edildi. Yeni bilimsel çalışmalar toplumu bu bahisleri biraz daha ciddiye almaya teşvik etmeli” diyor.