İsrail-Hamas savaşı Arap dünyasında nasıl değerlendiriliyor, Filistin davasına destek ne düzeyde?

İsrail-Hamas savaşı Arap dünyasında nasıl bedellendiriliyor, Filistin davasına destek ne seviyede?

03.11.2023 01:00

A⁺

A^-

İsrail’in Gazze’de sürdürdüğü operasyonlar Filistinlilere destek verenler ve kimi uluslararası insan hakları örgütleri tarafından “savaş suçları”, “etnik temizlik” ve “soykırım” sözleriyle nitelendirilirken, Arap rejimlerinin Filistin davasına yönelik tavrı eleştiriliyor.

Arapların tavrı birkaç kritik soru etrafında tartışılıyor: Emir ve pirlerin reaksiyonları yalnızca halkların öfkesini yatıştırmaya mı yönelik? Her şey gürültüden mi ibaret?

Batı ile iyi ilişkiler içindeki petrol ve doğalgaz zengini Körfez ülkeleri neden tartı koyamıyor? Yetersiz reaksiyonun yahut tepkisizliğin arkasında ne var?

Müslüman Kardeşlerin temsil ettiği siyasal İslam’ın Arap rejimleri için oluşturduğu tehdide bağlı olarak, Hamas’ın belini kırmaya yönelik her tıp operasyon, bu rejimlerin işlerine mi geliyor?

Sonuncu soruya İsrail İstihbarat Bakanlığı’nın 13 Ekim’de hükümete sunduğu yol haritasındaki tespitler biraz ışık tutuyor.

10 sayfalık evrakta Gazze’deki Filistinlilerin Sina Yarımadası’na sürülmesi en iyi seçenek olarak sunuluyor. Mültecilerin bir kısmını ülkelerine almaları, yerinden edilen insanlar için Mısır’da kurulacak kentlere mali destek sağlamaları, bunun “Müslüman dayanışması” olarak yürütülmesi konusunda İslam ülkelerine baskı yapılması tavsiye ediliyor.

“Müslüman Kardeşlere vurulacak ağır darbe nedeniyle bu türlü bir operasyonun Körfez ülkeleri tarafından destekleneceğini varsaymak makul” deniliyor.

Ayrıca İsrail’in Hamas’a karşı net bir zafer kazanmasının Suudilerin çıkarına olduğu belirtiliyor. Hamas’ın hem Müslüman Kardeşlerin uzantısı olması hem de İran’ın başını çektiği eksenle çalışıyor olması, öteden beri Arap rejimlerinde öfke nedeni.

İsrail, Hamas’a karşı Mahmud Abbas liderliğindeki Filistin Yönetimi’ni öne çıkarıyor.

Suudi Arabistan

Filistin’deki çözümsüzlüğe karşın İsrail’le el sıkışan yahut bu adımı atmak üzere olan devletlerin gözünde Hamas, 7 Ekim ataklarıyla Abraham Mutabakatlarını sabote etti.

ABD Başkan Joe Biden da, Suudi Arabistan Veliaht Prensi Muhammed bin Selman’la görüşmesi sonrası Amerikan CBS televizyonuna “Hamas’ın İsrail’e saldırmasının nedenlerinden biri, Suudilerle masaya oturacağımı bilmeleriydi Suudiler, İsrail’i tanımak istedi” dedi.

Sadece Hamas değil diğer Filistinli örgütler de, “75 yıllık işgalin ve sömürgeciliğin” şekillendirdiği Filistin problemini asıl bağlamlarından koparıp “ekonomik barış” ismiyle yeni bir siyasal realite yaratılmasını tehlikeli buluyor.

Suudilerin de İsrail ile olağanlaşmanın eşiğine gelmesi, daha önce bu adımı atanların toplamından daha fazla telaş nedeni.

Suudi Arabistan, 2002’de Filistin devletinin kurulmasına karşılık, Arap Birliği’nin İsrail’i tanımasını öngören Arap Barış Girişimi’ne öncülük etmişti.

Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Bahreyn, Sudan ve Fas’ın Abraham Mutabakatlarına dahil olmasının akabinde, Suudi Arabistan’ın da İsrail ile müzakere sürecine girmesi Suudilerin kendi teşebbüslerine ihanet olarak değerlendirildi.

Hem Çin’in Jenerasyon ve Yol Girişimi’ne çelme takmak hem de Arap-İsrail olağanlaşmasını güçlendirmek üzere geliştirilen koridor projesi, özünde Filistin davasını baltalamaya yönelik stratejiyi tahkim ediyor. Enerji sınırlarını da içeren proje, Hindistan’dan başlayıp Suudi Arabistan, Ürdün ve İsrail’den Avrupa’ya geçmeyi öngörüyor.

Suudi Arabistan bir heyecanın tam ortasında İsrail-Hamas savaşına yakalandı: Ya İsrail-ABD ikilisiyle müzakerelerden çekilecek yahut fırtınanın geçmesini bekleyecek.

ama bu ortada Hamas’tan sonra Gazze’nin ne olacağına dair senaryolarda Suudi Arabistan ve Abraham Mutabakatlarına imza atmış ülkelere birtakım misyonların verildiği yolunda kuşkular var.

Senaryolardan biri, bu ülkelerin Hamas’tan sonra Gazze’yi denetim edecek uluslararası güçte yer almasını içeriyor. Gazze’deki tablo ağırlaşırsa, Arapların 7 Ekim öncesi olağanlaşma rotasında ilerlemeleri güçleşebilir.

ABD bu süreçte Riyad’ın müzakerelerden çekilmemesi için seferber oldu. Dışişleri Bakanı Antony Blinken’ın temaslarına ek olarak Cumhuriyetçi Senatör Lindsey Graham başkanlığında Kongre Dış İlişkiler, Silahlı Hizmetler ve Ödenek Komiteleri üyelerinden oluşan bir heyet Riyad’a gitti.

Suudi Arabistan Savunma Bakanı Halid bin Selman da Washington’da temaslarda bulundu. Beyaz Saray Ulusal Güvenlik Kurulu Sözcüsü John Kirby’ye göre, savaş bittikten sonra İsrail ile olağanlaşma sürecini sürdürme konusunda Riyad’dan teminat alındı.

Suudiler normalleşmeden söz edilince, İsrail ve Filistin arasında kalıcı barışın kıymetini de vurguluyor. bu daha çok Arapları teskin etmeye dönük bir taktik duruyor.

Suudilerin elindeki kartlara ne oldu, Kral Faysal’ın bahtı hala bir kabus mu?

Arap dünyasında petrol ve doğalgazın Batılı müttefikler üzerindeki caydırıcılığı bir kart olarak asla gündeme gelmiyor.

Artık Arap siyasi haritasında, 1973’teki restleşmeye aynı bir çıkış yapacak lider yok. Kral Faysal’dan kalan anılar, bugünün önderlerinin üzerinde bir hayalet gibi geziniyor olabilir.

Kral Faysal; Kudüs için hassasiyet gösteren, 1969’da Mescid-i Aksa ateşe verildiğinde cihat daveti yapan, petrolü siyasi bir kaldıraca dönüştürmek için Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Birliği (OAPEC) ile İslam Konferansı Örgütü’nün kuruluşuna öncülük etmişti. 1945’ten itibaren Suudi Arabistan’ın ABD ile iştirakinin temelindeki petrol-dolar-güvenlik bağlantısının getirdiği yumuşak diplomasinin Araplar aleyhine işlediğini düşünüyordu.

1973’teki Yom Kippur Savaşı sırasında Mısır ve Suriye ile dayanışma için İsrail’i destekleyen ülkelere karşı OAPEC’ten ambargo kararı çıkarttı. Devrin ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger ambargoyu bitirmezse Aramco’nun tesislerini bombalamakla tehdit etmiş ve Faysal’dan “Biz hurma ve deve sütü ile ayakta kalırızsiz petrolsüz yaşayamazsınız” karşılığını almıştı.

İki yıl sonra Kral, ABD’den dönen yeğeni Prens Musaid tarafından öldürüldü. Musaid’in suikastı CIA ve MOSSAD’ın yönlendirmesiyle düzenlediğine ilişkin komplo teorileri ve savlar sık sık basına yansıdı.

Kral Faysal’ın öldürülmesinden sonra “Amerikan hassasiyetleri”, Suudi Arabistan’ın izlediği dış siyasetin merkezine oturdu. Son periyotta ABD ile sorunlar yaşayan, bu yüzden Çin’le ilişkileri ilerletip Rusya’yı kollayan Suudi yönetimi, hazır Amerikan tarafı Riyad’ı kazanmak için önemli müzakerelere girmişken tılsımın bozulmasını istemiyor. Suudiler, çaresizlik hissine kapılan halkların kabaran öfkesini yatıştırmak ve Arap Birliği’ndeki liderlik argümanını korumak için de İsrail’e karşı Filistin’den yana görüntü vermek durumunda kalıyorlar.

BAE

İsrail’le olağanlaşma sürecine girmiş ülkeler, Gazze için seslerini yükseltseler de İsrail’e güçlü destekleyici ABD’yi hedef almamaya çalışıyor. Herkesin dikkat kesildiği ülke BAE. Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi’nde süreksiz üye olarak hem Hamas’ı kınayıp hem İsrail’e yüklenen hem de ateşkes için diplomasi yürüten BAE, tekrar de Abraham Mutabakatlarına sadık. İsrail İstihbarat Bakanlığı’nın evrakında, Hamas sonrası Gazze için öngörülen seçeneklerden birinde BAE stili İslamcı olmayan bir modelin dile getirilmesi, Emirliklere verilen kıymetin altını çiziyor.

BAE ve Suudi Arabistan irtibatlı gazeteler, Gazze’deki duruma ilgisiz kalamasalar da Hamas’ı “Filistin’i ateşe atmakla” suçlayan, ikinci cephe açılması halinde Lübnan’ın yüzleşeceği felakete dikkat çeken, Hamas-Hizbullah arasındaki “fitne” potansiyeline geniş yer veren ve İran’ın tavrına odaklanan yayınlara yük veriyor. Abraham Mutabakatları ile İsrail’i tanıyan Bahreyn ise artan baskılar karşısında hücumların 27. gününde elçisini çekmeye ve ticari ilişkileri askıya almaya karar verdi.

Müslüman Kardeşlere dayanağı nedeniyle birkaç yıl komşularının hışmına uğrayan Katar ise Hamas’ın siyasi kanadına ev sahipliği yaptığı için mercek altında. ama Katar, Hamas ile İsrail arasında aracılık etmek ve İsrail’in yıktığı yerleri yeniden inşa etmek gibi çift taraflı fonksiyonelliği nedeniyle dokunulmazlığını koruyor.

Çatışma devirlerinde üslendiği bu rol ile Arap tavrını tesir kapasitesi doğru orantılı değil.

Mısır

Arap Birliği’nin yöneliminde belirleyici pozisyonunu muhafaza eden Suudi Arabistan’ın tavrı bir yana, İsrail’le çatışma geçmişi olan üç ülkenin tavrı önemli: Mısır, Ürdün ve Suriye. İsrail’le 1979’da Camp David Anlaşması’yla barışan ve evvelki çatışmalarda da arabuluculuk rolünü üstlenen Mısır bilhassa Gazze’de yaşananlar nedeniyle zor günlerden geçiyor.

Gazze’deki Filistinlilerin Sina Çölü’ne sürülmesi planına direnen Kahire yönetimi, bu seçeneğin Mısır’ı direnişin yeni üssüne, haliyle İsrail’in de amacına dönüştürebileceğini düşünüyor. Mısır ayrıyeten hem 2013’te darbeyle idaresine son verilen Müslüman Kardeşlerin tetiklenmesinin yanı sıra istikrarın zor sağlandığı Sina Yarımadası’nda selefî-cihadî oluşumların palazlanmasından korkuyor. İsrail’in bir an önce durması, Mısır’ın kendi iç güvenliği için de hayati kıymette.

Seçimler yaklaşırken kamuoyunun hassaslığını da dikkate alması gereken Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah es-Sisi, Kahire’de 34 ülke temsilcisinin katıldığı zirvede ateşkes için baskı oluşturmayı umdu, ama başarılı olamadı. Mısır lideri, 15 Ekim’de Blinken ile görüşmesinde beklenmedik bir sertlikte, Hamas’ın 7 Ekim’de düzenlediği hücumların Filistin sıkıntısına siyasi tahlil bulunamamasının sonucu olduğunu söyledi.

Mısır Başbakanı Mustafa Medbuli de Sina planına karşı, “Buradaki her kum tanesi için milyonlarca canı feda etmeye hazırız. Dayatmaya izin vermeyeceğiz” dedi.

Ürdün

1994’de Vadi Otomobil Mutabakatı ile İsrail’i tanıyan Ürdün ise Batı Şeria’yla ilişkisi ve nüfusunun büyük çoğunluğunun Filistinli olması nedeniyle diken üstünde.

Filistinli nüfusun “patlaması”, Ürdün’ün aklından çıkarma lüksünün olmadığı bir ihtimal. Amman yönetimi Gazze’nin “Mısır’ın üzerine yıkılması” halinde, Batı Şeria’daki Filistinlilerin de Ürdün’e göç ettirilmesi planının devreye sokulmasından korkuyor.

Ürdün, Filistinlilerle çatışmaların yaşandığı 1970’deki Kara Cuma’nın tekrarından korkulu. İsrail’le barışı, Batı ile de iyi ilişkileri temin eden Vadi Otomobil Anlaşması’nın öncesine dönmek istemiyor.

Gazze’de çatışmalar uzadıkça Kral Abdullah’ın sarayında rahat uyuması zor. Ürdün diplomasisi alışılmışın dışında sertleşti. Kral Abdullah, Gazze’deki El-Ehli Hastanesi’nin bombalanması üzerine Amman’da Biden, Sisi ve Abbas’ın iştirakiyle yapılması planlanan tepeyi iptal etti.

Batı yardımlarına bağımlı Ürdün’ün bu tepkisi, yaşadığı kâbusun boyutunu anlatıyor. Kral Abdullah, “Filistinlilerin hayatı İsraillilerinki kadar değerlidir” dedi. Kraliçe Rania da CNN’e demecinde, “Batı’nın neden Filistinlilerin direniş hakkını değil de İsrail’in kelamda yasal müdaf hakkını desteklediğini” sorguladı. Hamas’ın 7 Ekim’deki taarruzlarıyla ilgili legal müdaf telaffuzuna de meydan okudu:

“Biri işgalci, biri işgal edilmiş; birinin ordusu var -dünyanın en güçlülerinden biri-, oburunun ise ordusu yok. Yani buradaki simetri yanlış.”

ABD’nin BM Güvenlik Konseyi’ni tıkaması üzerine ateşkes davetinin BM Genel Kurulu’ndan geçirilmesi de Ürdün’ün teşebbüsleri sayesinde oldu. Ürdün çatışmaların 26. gününde, hücumlar durana dek Tel Aviv büyükelçisini geri çektiğini ve ülkesine dönen İsrail’in Amman büyükelçisini de kabul etmeyeceğini duyurdu.

Suriye

Suriye, 1967’den bu yana işgal altındaki Golan Dorukları nedeniyle İsrail’le teknik olarak savaşta. Suriye kendi içindeki çatışmalar nedeniyle yeni bir savaşı kaldırabilecek durumda değil. İsrail’in Şam ve Halep havlanlarına yönelik ataklarına cevap veremiyor. devlet dışı aktörlerin Golan tarafından İsrail’e cephe açma ihtimali var.

Özellikle Şam’la ilişkileri olağanlaştıran Arap ülkeleri üzerinden Esad idaresine baskı uygulama teşebbüsleri sürüyor. İran takviyeli milis güçlerine izin verilmemesi isteniyor.

Şeb Çiftlikleri’ndeki işgal nedeniyle durumda olan Lübnan ise Hizbullah’ın ikinci cephe açma ihtimali yüzünden gerilmiş durumda. Lübnan hükümetinin gidişatı tayin etme gücü yok.

Siyasal harita değişirken Filistin davası geriliyor

Geçmişte İsrail’e çok sert yansıların geldiği ülkelerdeki siyasal değişimler Filistin davasına dayanağı de aşındırdı.

CEZAYİR: Öteden beri Filistin konusunda en net hal sergileyen ülkelerin başında geliyor.fakat Filistin’e dayanağı Arap tavrını belirlemede artık yetersiz.

IRAK: Saddam Hüseyin sonrası bölünmüş ülke siyasetinde Şii partiler İsrail’e karşı çatışmacı bir hal sergiliyor. Kürdistan Bölgesel İdaresi’nde ise yansılar Filistin’e destekleyen ve İsrail’i kayıran çizgiler arasında farklılaşıyor. Bu bölünmüşlük içinde dengeli bir devlet tavrı şekillenemiyor.

LİBYA: Muammer Kaddafi devrindeki netliğini çoktan kaybetti. Kısa süre öncesine dek, ABD’nin yardımını garantilemeye çalışan rakip liderler İsrail’le gizlice flört ediyordu. Mevcut haliyle ciddiye alınma şansı yok.

SUDAN: Geçmişte Filistin konusundaki duruşuyla öne çıkmıştı. Ülkenin yeni aktörleri Batı ile yeni sayfa açtı, İsrail’le olağanlaşma de adeta bir diyet araya sokuldu. Şu Anda iç savaşla boğuşurken Filistin’e bakacak halde değil.

Bölünmüşlük ortak tavra izin vermiyor, caydırıcı tekil tepki de yok

Genel olarak çatışmaların uzaması halinde hem bölgesel savaştan hem de Arap Baharı yeni bir öfke patlamasından korkuluyor.

Körfez’de Tahran’la ilişkileri olağanlaştıran ülkeler, bilhassa İran’ı içine alacak bir yangının kendilerini de yakacağı ihtimalini dışlamıyor.

Kitlelerin kızgınlığı karşısında meşruiyet krizi riski de var. Haliyle Arap rejimlerinin sessiz kalması yahut ikinci Nakba’ya (felaket) razı gelmeleri mümkün gözükmüyor. İştirak beklenen Suudi Arabistan, sürgün adresi olarak Sina’nın öne sürülmesine direnen Mısır’a arka çıkıyor.

Gazze daima bombalanırken, hiçbir Arap rejimi İsrail’le iştirak manzarasını göze alamayabilir. fakat İsrail’le el sıkışan ülkeler U-dönüşü yapamadıkları, olağanlaşma görüşmelerini rafa kaldıranlar da dönüş yolunu tamamen tıkamıyor.

ABD, Abraham Mutabakatlarının geleceğinden emin olmak istiyor ve verilen yansıların dozu, Washington’un endişelenmesini gerektirmiyor.

Bunun ötesinde Arap ülkeleri arasında İsrail ve destekçilerini zorlayacak seviyede bir tepki, yaptırım yahut diğer tıp bir seferberlik şimdi gelişmedi.

Arap Birliği ve İslam İşbirliği Teşkilatı, caydırıcı nitelikte bir tepki organize edemedi.

Gazze’deki gidişata göre yansıların boyutu değişebilir ama 1973’teki aynıi bir Arap hali ufukta gözükmüyor.