“Kocandan yazılı izin getir”: İranlı kadınların çalışabilmek için yüzleştiği zorlu kurallar

Faranak Amidi
BBC Dünya Servisi

İran’da doğalgaz mühendisliği yüksek lisansına sahip Neda, “Bir iş mülakatında kocamın çalışmama izin verdiğine dair yazılı bir ifade vermem istendi” diyor.

Aşağılanmış hissettiğini söylüyor.

“Onlara bir yetişkin olduğumu ve kararlarımı kendim verdiğimi söyledim.”

Neda’nın yaşadığı münferit bir şey değil. İran’daki kanunlara göre bayanlar çalışmak için kocalarının müsaadesine ihtiyaç duyuyor. Bu, bayanların istihdam piyasasına girerken karşılaştığı çok sayıda yasal engelin yalnızca biri.
Dünya Bankası’nın bu yıl hazırladığı bir rapora göre İran iş gücüne iştirakte cinsiyete dayalı yasal maniler alanında en berbat durumdaki ülkelerden biri. Yalnızca Yemen, Batı Şeria ve Gazze İran’dan daha alt sıralarda.

Bu durumu öbür istatistiklerde de görmek mümkün. Dünya Ekonomik Forumu’nun bu yılki Global Cinsiyet Uçurumu raporuna göre İran çalışmada ele alınan 146 ülke arasında bayanların iş gücüne iştirakinde en düşük orana sahip.

2023 verilerine göre İranlı bayanlar, üniversite mezunlarının % 50’sinden fazlası. Lakin iş gücünün yalnızca % 12’sini oluşturuyorlar.

Cinsiyetçi maddelerin dışında, yaygın cinsel taciz, bayanlara ve kabiliyetlerine karşı sıklıkla görülen cinsiyetçi tavırlar, çalışma ortamını bayanlar için çok hasmane bir hale getiriyor.

Bu makale için BBC’ye konuşan bayanların çoğu, iş yerlerinde gereğince ciddiye alınmadıklarını söylüyor.

Dünya Bankası’nın eski kıdemli danışmanlarından Nadire Çamlo “İran’da bir dizi yasal ve kültürel bariyer, İran’da bayanları iş gücünün dışında tutuyor” diyor.

Çamlo yasal düzenleme eksiklikleri, maddelerdeki kısıtlamalar, fiyatlardaki büyük cinsiyet uçurumu ve bayanların iş yerlerinde ilerlemesi önündeki manilerin, ülkede bayanların iş gücüne kısıtlı iştirakinde rol oynayan faktörlerden kimileri olduğunu söylüyor.

Yasal ve kültürel

Erkekler, eşlerinin çalışmasına yasal olarak pürüz olabileceklerinin farkında ve kimileri bu yasal ayrıcalığı kullanıyor.

BBC’ye konuşan İranlı teşebbüsçü Said bir seferinde “kızgın bir kocanın elinde demir sopayla ofise girip ‘Sana kim karımı işe almana izin verdi?’ diye bağırdığını söylüyor.

Said şimdi, bir bayanı işe aldığında kocasından yazılı izin aldığından emin olduğunu anlatıyor.

Özel bir şirkette çalışan genç Raziye de aynı bir olayı hatırlıyor. Kızgın bir kocanın ofislerine girip CEO’ya “Karımın burada çalışmasını istemiyorum” dediğini belirtiyor.

Raziye, CEO’nun kıdemli bir muhasebeci olan bayana “evine gidip, kocasıyla işleri yoluna koymaya çalışmasını istemek zorunda kaldığını, aksi takdirde istifa etmesi gerekeceğini söylediğini, bayanın da sonunda istifa ettiğini” aktarıyor.

Nadire Çamlo, bu yasanın vakitte pek çok şirketin genç bayanları işe almayı reddetmesine yol açtığını vurguluyor.

Çünkü patronlar “evlendikleri takdirde, kocaları işten çıkmalarını isteyebileceği için bu bayanları eğitmeye yatırım yapmak istemiyor.”

Kadınlar sıklıkla çalışmak için izin almak ismine kendi aileleriyle yahut eşleriyle mücadele ettikten sonra işe girseler bile, ayrımcılığın bir ölçüde hukuk tarafından desteklendiği bir iş gücüne dahil oluyorlar.

Bu maddelerden biri İslam Cumhuriyeti Uygar Kanunu’nun 1105. hususu. Bu maddede erkekler ailenin reisi ve “ailenin geçimini sağlayan en önemli kişi” olarak tanımlanıyor. Bu da erkeklerin istihdamda önceliklendirilmesi manasına geliyor. Bayanların da bir işe girmeleri halinde bile, erkek çalışma arkadaşlarına kıyasla çok az para kazanmasına neden oluyor.

20’li yaşlarının sonundaki Raz, birkaç kere iş değiştirmiş. Çalıştığı her yerde önce bayanların işlerinin feda edildiğini söylüyor.

“Son çalıştığım yerde bir yeniden yapılanma oldu ve işten çıkartılanların neredeyse tamamı kadındı” diyor.

BBC’ye konuşan ve isminin açıklanmasını istemeyen bir öteki bayan da 10 yıldan uzun müddettir çalıştığı işini bırakıp, meskenlerinde kalmaya karar verdiğini, “çünkü asla terfi alamayacağını bildiğini” belirtti.

“Ortada erkekler epey, daha az yetişmiş olsalar bile mş zammı yahut terfi için hiç akıllarına gelmeyecektim” diyor.

Kadınların hanelerin geçimini sağlayan esas kişi olarak görülmemesi hak ve ikramiyelere erişimlerini de olumsuz etkiliyor.

Eski kıdemli Dünya Bankası Danışmanı Çamlo “Yıllarca çalışıp elde ettikleri haklar ailelerine uzanmayabiliyor. Emeklilik haklar. Bundan Ötürü bayanların çalışmaktan elde ettiği ve ailelerine götürebilecekleri karı azaltıyorlar” diyor.

Sepide, Tahran Üniversitesi’nde sanat yüksek lisansı yaptı. Üniversitede öğretim üyeliği de yapıyor ve bağımsız sanat projelerini yönetiyordu. Fakat birkaç yıldır çalışmıyor.

“Mezuniyetten sonra, tanıdığım birçok erkek gibi hayatımı kazanabileceğimi düşündüm ama sosyal, siyasi ve ekonomik yapı o denli bir tasarlanmış ki, bir bayanın düzgün bir mesleğe sahip olması ulaşılamaz bir rüya” diyor.

Zorunlu örtünme yasası, iki yıl önce İran’daki yaygın protestoların merkezindeydi ve bugün de esas tartışma ve siyasi muhalefet başlıklarından biri olmaya devam ediyor.

Bu yasa da, bilhassa kamu dalındaki işleri, en sıkı örtünme kurallarına uymak istemeyen bayanlara erişilemez kılıyor.

‘Kayıp orta kesim’

Nadire Çamlo “İran da bir de benim ‘kayıp orta sınıf’ diye isimlendirdiğim bir kitle var” diyor. Bununla “orta yaşlı, orta yahut lise eğitimi almış ve çalışmayan orta sınıf bayanları kast ettiğini” söylüyor.

“Yasal olarak kocaların eşlerine çalışma müsaadesi vermesi gereği ve İran’da bayanlar için 55 olan daha düşük emeklilik yaşı, olağanda diğer ülkelerde iş gücünün içinde olan bir yaş kümesini dışlıyor.”
İran’ın ekonomisi ambargolar ve kötü yönetim nedeniyle kötü durumda. Bir IMF raporuna göre, ekonomik büyüme bayan iş gücünün iştirakiyle doğru orantılı. Raporda, İran’da bayanların iş gücüne erkekler seviyesinde katılması sağlanabilirse, Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’nın % 40 oranında artacağı tahmin ediliyor.

Ancak Nadire Çamlo’ya göre şimdi bayanların iş gücüne iştirakini gerçekleştirecek değişiklikleri yapmak için “aktif ve şuurlu bir siyasi irade” yok.

Ancak Çamlo, İran’da bayanların küçük bağımsız işletmeler kurarak, problemin tahlili için harekete geçtiklerine inanıyor.

“Yemek pişirme uygulamalarından, perakende satış platfomlarına en yenilikçi iş fikirleri bayanlar tarafından başlatıldı.” diyor. İran’daki “gerçek özel sektörün” de çoğunlukla bayanların sahip olduğu işletmelerden oluştuğuna inanıyor.